सायकलस्वारी, फ्रांसच्या किनारी !

तुम्हाला तुमच्या सुट्ट्या डोंगरात, समुद्रकिनारी की खेड्यांमध्ये घालवायला आवडतात? २००५ साली जेव्हा मी फ्रेंच शिकायला सुरुवात केली, तेव्हा माझ्या भाषेच्या पुस्तकात हा प्रश्न होता. नंतर जेव्हा मी इटालियन भाषेचे धडे घेतलेत तेव्हाही हाच प्रश्न माझ्या पुन्हा वाचण्यात आला. ही गंमतच, नाही का? अनेकदा जेव्हा प्रत्यक्ष जगण्याची, अनुभुती घेण्याची संधी मिळते तेव्हा शब्द आणि कल्पना  यांना एक नवाच अर्थ येतो. भारतात जन्मलेल्या आणि वाढलेल्या माझ्यासारख्यासाठी हा प्रश्न फारच कुतूहलजनक होता. विरंगुळ्यासाठीच्या सुट्ट्या ही बहुतेक भारतीयांसाठी अजूनही एक अनोळखी संकल्पना आहे आणि कदाचित ती आणखी काही काळ तशीच राहील. शिवाय फ्रेंच पद्धतीच्या सुट्ट्या हे तर एक वेगळेच प्रकरण! फ्रान्समध्ये गेल्या काही दशकांपासून सार्वत्रिक पगारी मिळणाऱ्या सुट्ट्या ह्या समाजमनात खोलवर रुजल्या गेल्या आहेत. 

इथे उन्हाळा (जुलै-ऑगस्ट) आणि नाताळ (डिसेंबर)  हे वर्षातले दोन सर्वात महत्त्वाचे सुट्ट्यांचे कालखंड. याशिवाय हिवाळा (फेब्रुवारी), वसंत (एप्रिल) आणि शरद ऋतू (ऑक्टोबर) या काळातील सुट्ट्याही आहेतच. अर्थात, यापैकी नेमक्या कुठल्या काळात आणि किती दिवसांच्या सुट्या घ्याव्यात हे ठरविण्याचे स्वातंत्र्य इथल्या लोकांना आहेच. 

माझ्यासाठी यावेळी सुट्ट्यांचे ठिकाण म्हणजे समुद्र असणार होता. अलीकडच्या काही वर्षांत मला समुद्राबद्दल तीव्र आपुलकी निर्माण झाली आहे. इतकी की, माझ्यासाठी समुद्राला भेट न देता आलेले वर्ष हे जणू एका गमावलेल्या वर्षासारखे आहे! आणि कोव्हिडने २०२० हे एक गमावलेले वर्ष ठरवले... त्यामुळे २०२१ ची सुद्धा हीच गत होणार नाही याची मला काळजी घ्यायची होती. पण यातही केवळ योगायोगानेच मी समुद्राच्या इतक्या जवळ येऊन ठेपलो. कारण, सुरुवातीला माझी योजना होती की फ्रान्सच्या उत्तरेकडील 'आमिया' (Amiens) पासून 'सॅं-व्हॅलेरी-सूर-सोम' (Saint Valery sur Somme) या गावापर्यंत, जिथे "ला सोम" (la somme) नावाची ही नदी समुद्रात (इंग्लिश चॅनेल) विलीन होते, तिथपर्यंत सायकलने व तोही एकट्याने प्रवास करावा. पण काही दिवसांपूर्वी खराब हवामानाच्या अंदाजामुळे मला माझा बेत बदलावा लागला. 

सरतेशेवटी मंगळवार, १३ जुलै २०२१ रोजी सकाळी नऊ वाजता 'काँ' (Caen, lower Normandy) या गावासाठी रेल्वेने पॅरिसहून निघालो. सायकल रेल्वेच्या एका विशेष डब्ब्यात टाकून नेता येईल अशी ही सुसज्ज रेल्वे होती. सामान म्हणून मी माझ्याबरोबर सायकलवर मागे ठेवता येईल अशा दोन पिशव्या (saddle bags) तसेच समोरच्या बाजूला एक सहज वेगळी (detachable) करता येईल अशी एक टोपली (basket) होती. माझ्या सामानात प्रामुख्याने काही कपडे, एक रेनकोट, झोपण्याची एक पिशवी (sleeping bag), हवा भरता येईल अशी एक गादी (inflatable bag), वजनाने अत्यंत हलका असा एक तंबू, सायकलसाठीची काही दुरुस्तीसाधने आणि एक पुस्तक अशा प्रवासासाठीच्या महत्वाच्या आवश्यक वस्तू होत्या. यांचे एकूण वजन सुमारे १५-२० किलो. माझी मूळ योजना होती ती 'काँ' (Caen) आणि 'शेरबुर्ग' (Cherbourg) या फ्रान्सच्या पश्चिम किनारपट्टीवरील शहरांदरम्यान एकट्याने एका आठवड्याच्या सायकलसफरीची! मात्र या प्रवासात आणखी ६० किमीची भर पडली. कारण शेरबुर्गमध्ये एक रात्र घालवल्यानंतर तिथून आणखी पश्चिमेला असलेल्या शिओतो (Sciotot) नामक समुद्र किनारी मी एका फ्रेंच - भारतीय जोडप्याला (एका मैत्रिणीची मैत्रीण!) भेटायला गेलो आणि तिथेच मी एका रात्रीचा तळ ठोकला. एकूण ७ दिवसांत २७५ किलोमीटरच्या सायकल प्रवासात मी फ्रान्सच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील अनेक लहान आणि सुंदर खेड्यांना भेटी दिल्यात. सरतेशेवटी १९ जुलै रोजी शेरबुर्ग करून पॅरिससाठीची मी परतीची रेल्वे घेतली. या सफरीची प्रेरणा मला Sylvain Tesson या फ्रेंच लेखकाच्या “Les Chemins Noirs” (काळे रस्ते) या कादंबरी वाचनाने आली.  

या भटकंतीदरम्यान माझा एक सर्वसाधारण नियम होता तो असा की मी संध्याकाळी ६ वाजेपर्यंत सायकल चालवत असे (जुलै महिन्यात फ्रान्समध्ये रात्री १०.३० च्या आधी अंधारत नाही) आणि संध्याकाळी ६ ते रात्री ८ पर्यंत आपला तंबू ठोकण्यासाठी मी योग्य जागा शोधण्यास सुरवात करीत असे. माझ्यासाठी एक आदर्श जागा म्हणजे काहीशी निर्जन आणि सपाट पृष्ठभाग असलेली. दुपारच्या जेवणासाठी मी खानावळीत जायचो, तर रात्रीच्या जेवणासाठी बहुदा एक सँडविच निवडायचो. नाश्त्यासाठी फळे तसेच फ्रान्सच्या प्रसिद्ध viennoiserie (Pastries)! सकाळी मी वाटेतल्या खेड्यांमधल्या कॅफेमध्ये कॉफी घेण्यासाठी तसेच माझी पाण्याची बाटली भरण्यासाठी थांबायचो. दुपारच्या उपहारगृहातील (खानावळीतल्या) जेवणादरम्यान माझा मोबाईल फोन आणि पावर बँकसुद्धा रिचार्ज करता यायचा. 

पहिल्या दिवशी सकाळी अकराच्या सुमारास 'काँ' शहरात पोहोचल्यावर मी लगेच सायकलने फिरण्यास सुरवात केली. या शहरातील सुंदर चर्च आणि जुन्या इमारती बघून तर मी आश्चर्यचकित झालो! यापूर्वी या जागेबद्दल मी काहीही वाचले / ऐकले नव्हते आणि म्हणूनच, जे काही डोळ्यांनी दिसत होते ते फारच सुखद आणि अद्भुत होते. विशेषत: चर्चवरील शिल्पकला ही अत्यंत नाजूक आणि तपशीलवार होती आणि तरीही दुरून त्या इमारती भव्य वाटत होत्या. या शहरातून ‘ओर्न’ (Orne) नावाची एक छोटी नदी वाहते. पुढल्या सगळ्या प्रवासात, फ्रान्सच्या समुद्र किनार्यांवरील गावांमध्ये भारतीय मसाल्यांची गाठभेट होणे दुर्मिळ असल्याने  मी माझ्या जेवणाची सुरवात बेनझीर नावाच्या एका पाकिस्तानी खानावळीने केली! तसे माझी उत्सुकता चाळवून  मला इथे खेचण्यासाठी या खानावळीचे केवळ नावही पुरेसे होते. रुचकर जेवणाइतकेच इथल्या कर्मचारी वर्गाचे आदरातिथ्य ही कौतुकास्पद होते आणि प्रेमाखातर त्यांनी मला काही पदार्थ आपणहून मोफत वाढलेत. 

त्यादिवशी संध्याकाळी पाचच्या सुमारास शहरातून बर्यापैकी फिरल्यानंतर शेवटी मी समुद्राजवळ जाण्याचा निर्णय घेतला. ओर्न नदीच्या कालव्याशेजारून माझा प्रवास झाला. फ्रान्समध्ये अनेक नद्यांना, त्यांना समांतर असा, बोटींच्या वाहतुकीसाठी समर्पित तसेच किनाऱ्याजवळ उभारलेल्या कारखान्यांकडे मालाची वाहतूक करण्यासाठीचा, एक कालवा असतो. या सहलीतील सगळ्यात विशेष बाब म्हणजे जवळजवळ सगळ्या प्रवासात सायकलींसाठी राखीव असा रस्ता होता. सुमारे १८ किमी सायकलची स्वारी झाल्यानंतर जेव्हा मी वुइस्त्रेहॅम (Ouistreham) नावाच्या पहिल्या समुद्र किनार्यावरील गावी पोहोचलो, तेव्हा सगळा देखावा बदललेला होता. समुद्रकिनारा (Beach) सर्वत्र कुटुंबे आणि पोरांटोरांनी सजलेला होता. ते धावत होते, पोहत होते, खेळत होते... वातावरण खूपच आनंदी आणि उल्हासजनक होते! लागलीच मी ती सगळी ताजी, जिवंत समुद्री हवा फुफ्फुसांत खोलवर भरून घेतली. 

पण एव्हाना, घडय़ाळाचे काटे वळत होते. माझ्या पहिल्या रात्रीसाठी मी कुठे तंबू ठोकेन हे मला ठरवायचे होते. मी आणखीन थोडा वेळ  सायकल चालवीत राहिलो, पण मला योग्य जागा सापडली नाही. अडचण अशी होती की हा सुरुवातीचा पट्टा खास पर्यटनीय होता. त्यामुळे सगळीकडे बरेच सिमेंटचे, पक्के बांधकाम होते. मला याची अपेक्षा नव्हती. साधारणतः रात्री आठच्या सुमारास मी एका शिबिरस्थळाजवळून (Camp site, तंबू ठोकण्याची अधिकृत जागा) गेलो. मी चौकशी केली आणि रात्र तिथे घालवण्याचा निर्णय घेतला. ते ठिकाण फारसे महाग नव्हते. माझ्या तंबूसाठी जागा आणि याव्यतिरिक्त शौचालये आणि न्हाणीघरे सुद्धा तिथे होती. गंमत म्हणजे फ्रान्स-युरोपातील या कॅम्पसाइट्स मला आपल्या भारतीय झोपडपट्ट्यांची आठवण करून देतात. फरक इतकाच की या कॅम्पसाईट्स फारच सुसज्ज, स्वच्छ आणि आरामदायक आहेत. येथे मला एक कुटुंब (एका लहान मुलासह) भेटले जे 'ला रोशेल' (La Rochel) या गावापर्यंत सायकलने प्रवास करीत होते. आमच्या थोड्या इकडच्या तिकडच्या गप्पा झाल्या. दुसर्या दिवशी निरोप घेण्याअगोदर त्यांनी मला प्रेमाने एक फळ भेट दिले!  

यानंतरचा पुढला प्रवास हा दिवसागणिक अधिक मनोरंजक होत गेला. तुलनेने कमी मानवी हस्तक्षेप असलेल्या या परिसरात दर्शकाला संमोहित करणारे मुबलक नैसर्गिक सौंदर्य होते. याशिवाय नॉर्मंडी (Normandy) किनारा दुसऱ्या महायुद्धाशी निगडित संग्रहालयांनी आणि स्मारकांनी समृद्ध आहे. ६ जून १९४४ रोजी प्रामुख्याने अमेरिकन, ब्रिटिश आणि कॅनेडियन सैनिकांसमवेत मित्रराष्ट्रांचे सैन्य जर्मनांविरुद्ध लढण्यासाठी नॉर्मंडीच्या समुद्रकिनाऱ्यावर उतरले. आणि म्हणूनच आज अनेक खेड्यांमध्ये या लढाईशी संबंधित स्वतःची संग्रहालये आणि स्मारके आहेत. इथल्या बर्याच समुद्रकिनाऱ्यांची नावेसुद्धा त्याकाळच्या अमेरिकी लष्करी विभागांच्या नावांनुसार आहे. जसे उताह (Utah) बीच, ओमाहा (Omaha) बीच, जुनो (Juno) बीच, इत्यादी. हे वातावरण आपसूकच आपल्याला त्या घनघोर युद्धाच्या काळात घेऊन जाते.

या प्रवासात असतांना सर्वसाधारण लोकांशी माझे जे काही संवाद झाले ते खूपच रोचक होते. पर्यटक म्हणून आशियाई लोक जगाच्या या कोपर्यात तसे दुर्मिळच; आणि कोरोनाच्या काळात तर आणखीनच दुर्मिळ. त्यामुळे अशा परदेशी व्यक्तींबाबत इथल्या लोकांना एक सहज कुतूहल असते. एकदा एका छोट्या गावात मी समुद्रकिनाऱ्यावर एकटाच माझं सँडविच खात होतो. काही अंतरावर गावकऱ्यांचा एक गट; पुरुष-स्त्रिया, तरुण-म्हातारे कॉफी पीत गप्पा मारत होत्या. त्यांच्यापैकी एक जण मला भेटायला आला. त्याने आपुलकीने माझी चौकशी केली आणि मग मला त्यांच्यासोबत कॉफी पिण्यासाठी आमंत्रित केले. या सहृदयी आमंत्रणाने खूष होऊन मीही त्यांच्यात सामील झालो आणि सुमारे ४५ मिनिटांच्या सुखद संभाषणानंतर आम्ही निरोप घेतला!

मोबाइल फोन आणि पॉवर बँक रिचार्ज करणे तसेच पाण्याची बाटली भरणे हा माझ्या दिनक्रमाचा एक भाग होता. एकदा एका छोट्या गावातल्या दुकानदार बाईने माझी बाटली पाण्याने भरण्यास नकार दिला. खरेतर मी त्या दुकानात काही वस्तूही विकत घेतल्या होत्या. दुकानदार बाईचा युक्तिवाद असा होता की इतर वस्तूंसह ती पाण्याच्या बाटल्याही विकते; त्यामुळे माझी पाण्याची बाटली विनामूल्य भरणे तिच्या व्यावसायीक तर्काला सुसंगत नव्हते. मी वाद न घातला तिथून निघालो. काही मिनिटांच्या सायकलिंगनंतर मी एका घरासमोर पोहोचलो. तिथे बागेत दोन स्त्रिया बसलेल्या होत्या. मी थांबलो आणि त्यांना विचारले की त्या माझी पाण्याची बाटली भरून शकतील का? त्यांनी आनंदाने होकार दिला. जेव्हा मी त्यांना माझ्या तेथील दुकानातील अनुभवाबद्दल सांगितले तेव्हा त्या संतापल्या आणि आजच्या युगातही लोक अजूनही किती संकुचित विचार करतात असे सांगून टीका करू लागल्या! मी म्हणालो, अहो मावशी, या सहलीदरम्यान लोकांबरोबरचे माझे इतर सर्व अनुभव उत्तम झालेत आणि हा मात्र एकमेव अपवाद आहे. एका निराशदायक अनुभवामुळे सगळ्या लोकांना संकुचित ठरवणे चुकीचेच नाही का? शक्यतोवर दरवेळी नवी पाण्याची बाटली विकत न घेता ती पुन:पुन्हा भरून मला अनावश्यक प्रदूषण टाळायचे होते. नाहीतर इथे नव्या पाण्याच्या बाटल्या तुलनेने फारच स्वस्तात विकत मिळतात. 

या सहलीदरम्यान मला सर्वात जास्त आनंद झाला तो  म्हणजे दररोज, नेमाने, मन मानेल तिथे, समुद्रात पोहण्याची संधी मिळाल्याचा. समुद्राचे पाणी किती जिवंत, ताजेतवाने आणि हर्षोल्हसित करणारे असते!  माझ्यासाठी तर हा रोजच्या अंघोळीचा पर्याय होता. ताज्या गोड्या पाण्याच्या दोन लिटरच्या बाटलीमुळे मी समुद्रात पोहल्यानंतर अंगावरचे खारे पाणी निपटून काढू शकत असे. 

रात्री समुद्रालगत निजण्याची आणि उठण्याची शक्यता आपल्याला सूर्य आणि चंद्राच्या सुंदर रूपांचा अद्भुत आनंद घेण्याची संधी देते. त्या रात्रींपैकी एका रात्री मी समुद्रजवळच्या एका डोंगराच्या कडेवर माझा तळ ठोकला होता. तिथे बघितलेला सूर्यास्त आणि दुसर्या दिवशीचा सूर्योदय विलक्षण अप्रतिम होता. आणखीन एका ठिकाणी मध्यरात्री जेव्हा मी लघुशंकेला उठलो तेव्हा पीतवर्णीय चंद्राचे मंत्रमुग्ध करणारे दृश्य मला दिसले. त्या चंद्राचा पिवळाधम्म प्रकाश पाण्यात प्रतिबिंबित झाला होता! सगळीकडे अंधार, सगळे जग झोपी गेलेले  आणि हा पिवळा चंद्र  अत्यंत शांत मुद्रेने समुद्राशी, जाता-जाता आपल्या गुजगोष्टी करीत निरोप घेत होता होता; सरते शेवटी तो त्या समुद्रातच विरघळला! पॅरिस आणि तत्सम, कधीही न झोपणाऱ्या, सततच्या रोषणाईने दिपवून टाकणार्या शहरांपासून दूर, इथले समुद्रकिनाऱ्याचे आकाश चांदण्यांनी सजलेले असायचे. असा सुरेख नजारा असेल तर मग रात्रीच्या लघुशंकेच्या निमित्ताने झोपेत आलेला व्यत्यय कुणाला खुपेल? 

या सगळ्या प्रवासात मी समुद्राच्या शक्य तितक्या जवळ असलेला रस्ता निवडत असे. मी वापरलेली Kamoot ही application या बाबतीत खूप उपयुक्त होती. पण प्रामुख्याने शहरातील वापरासाठी असलेल्या माझ्या सायकलसाठी हा प्रवास सोपा नव्हता. कारण अनेकदा रस्त्यात बरीच वाळू, दगड किंवा काटेरी वनस्पती असायच्या आणि तरीही या संपूर्ण आठवड्यात माझ्या सायकलला फक्त एकदाच पंक्चर झाले!

ज्यांना समुद्रफळे (seafood) खायला आवडतात त्यांच्यासाठी नॉर्मंडी प्रदेश म्हणजे एक पर्वणीच! तेथील उपहारगृहे  वेगवेगळया समुद्रफळांची अनेक स्थानीय व्यंजने (recepies) आपल्या समोर सादर करतात. खास नॉर्मंडी पद्धतीने शिजवलेले Coquilles Saint Jacques (scallops) हे त्या स्वादिष्ट पदार्थांपैकी एक. शेरबुर्गमध्ये काही स्थानिक मित्रांच्या शिफारशीनुसार मी 'ला सात्रुइ' (La Satrouille) नावाच्या एका प्रसिद्ध उपहारगृहात गेलो आणि एक 'समुद्राची थाळी' (assiete de la mer) मागवली. त्या थाळीत Scampis, Whelks, Shrimps आणि Oyester असे पदार्थ होते. आणि जोडीला mayonnaise, smashed shrimps chutni, vinegar, salade, toast, लोणी आणि bread! दुग्धजन्य पदार्थांसाठी प्रसिद्ध असलेल्या नॉर्मंडी प्रदेशातील खानावळींचे  वैशिष्ट्य  म्हणजे इथे bread सोबत हमखास लोणी देतात. 

जेव्हा आपण समुद्राच्या अवतीभवती प्रवासात असतो, तेव्हा आपल्या सतत सोबतीला असतो तो म्हणजे समुद्राचा तीव्र दर्प. सुदैवाने मला तो आवडतो. समुद्राच्या लाटांचे आणि सीगल (Seagull) पक्षांचे संगीतदेखील अविरत सुरूच असते. दूरवरच्या बातम्या आणणारा आणि सागर किनारा गोंजारणारा वारा वातावरण जिवंत आणि आनंदी ठेवतो. इथली सगळ्यात आश्चर्यचकित करणारी बाब म्हणजे समुद्र किनार्यावरील गोगलगायी! वनस्पती, गवत, कचऱ्याचे डबे, दगडधोंडे, सिमेंटची बांधकामे आणि बरेच काही... जिथे जागा मिळेल तिथे त्या मांड ठोकतात! शेवटी, समुद्राचा निरोप घेण्यापूर्वी मी माझ्याबरोबर एका बाटलीत समुद्राचे थोडे पाणी आणि त्यातील शेवाळ सोबत घेतले. 

समुद्रकिनाऱ्यावरील वनस्पती वेगळ्याच धाटणीच्या असतात. अनेक वनस्पतींना खूप जाडसर आणि लांब पाने होती. सगळीकडे सुंदर फुले बहरली होती. प्रवासात मी अनेक शेतंही पार केलीत. एका सकाळी यापैकी एका शेतात मला दोन हरणं दिसली! आणि अर्थातच वाटेत येथील प्रसिद्ध नॉर्मंडी गायींचे कळप, तसेच घोडे आणि मेंढ्या; आणि एकदा तर काही जंगली ससेही! 

कदाचित कोणी विचारू शकेल की या सहलीदरम्यान मला एकटेपणा जाणवला का? खरोखर सांगायचे तर नाही. मला असं वाटतं की आपण तसे कधीच फारसे एकटे नसतोच कधी! मी या प्रवासात निसर्गातील झाडं, पक्षी, प्राणी, वारा, समुद्र यांनी नेहमीच घेरलेला होतो.. आणि शिवाय लोकंही होतीच की... येवढे मला पुरेसं होतं. एकट्याने प्रवास केल्याने आपल्याला निसर्गाशी तद्रूप होण्याची दुर्मिळ संधी मिळते. आपल्या अंतःप्रेरणेला, भावनांना व्यक्त होता येते. 

निश्चितच मी भविष्यात अशा तर्हेच्या अधिक सहली करू इच्छितो. पण या सफरीतून मी काय धडे घेतलेत? मला वाटते की अशा प्रकारच्या पुढील प्रवासासाठी मला एक अधिक चांगली झोपण्याची पिशवी घ्यावी लागेल. सध्याची पिशवी केवळ १५°C पेक्षा जास्त तापमानासाठी योग्य आहे. काही रात्री थोड्या थंड होत्या. कदाचित एक अधिक आरामदायक हवा भरता येईल अशी गादी देखील शोधता येईल. माझा मोबाइल फोन चार्ज करण्यासाठी मी एक फोटोव्होल्टाइक जनरेटर (Photovoltaic generator) सुद्धा घेऊ शकतो. यामुळे खानावळीत मोबाईल recharge करण्यापासून सुटका होईल. सायकलसाठी एक नवीन आणि व्यवस्थित तपासणी केलेली एक जास्तीची अशी ट्यूब सुद्धा ठेवता येईल. यामुळे दरवेळी पंक्चर दुरुस्तीचा माझा वेळ वाचेल. याशिवाय पुढल्या वेळी माझ्या मोबाइल फोनचा मी शक्य तितका कमी वापर करेन  जेणेकरून निसर्गाचा आस्वाद आणखीन समर्पित रूपाने घेता येईल. शेवटी आठवडाभर कठीण रस्त्यांवर सतत सायकल चालवल्याने कुठे तरी थकायला होतेच. तेव्हा कदाचित दर २-३ दिवसांनी एक विश्रांतीचा दिवस अशी तडजोड करायला हरकत नसावी. 

शेवटी सारांश म्हणून मी एवढेच सांगू शकेन की या अनुभवाने मला खूप आनंद दिला. परदेशातील एकट्याच्या सायकल सहलीदरम्यान मी केवळ स्वत:वरच नव्हे, तर निसर्गावर आणि इथल्या लोकांवरही नकळत विश्वास ठेवला. आणि तो रास्त ठरला....