पृथिवीचा डिजिटल विनाश

 

गेल्या कित्येक वर्षांत लोकमानसात डिजिटल वा संगणकीय जग हे आभासी (virtual) असल्याने स्वच्छ किंवा  प्रदूषणमुक्त असल्याचा समज होता. त्यामुळे खनिज तेल आणि ऑटोमोबाईल्स कंपन्यांच्या बलाढ्य लॉबींपुढे सिलिकॉन व्हॅली ही तर जणू जागतिक प्रदूषणविरोधी लढ्यातील एक नैसर्गिक सहयोगीच भासायची. कोविड संक्रमणाच्या काळात बऱ्याच मोठ्या संख्येने लोकांनी घरून लॅपटॉपवर काम केल्याने हा विश्वास आणखी दृढ झाला. मात्र हा भ्रम आता हळूहळू नाहीसा होतो आहे. उच्च तंत्रज्ञान क्षेत्राची पर्यावरण संहारातील भूमिका ऑक्टोबर २०२१ च्या ‘ल मोंद दिप्लोमातिक’ (Le Monde Diplomatique) मधील एका लेखात विस्ताराने मांडली आहे [1]. त्या लेखाचा हा सारांश.

अगडबंब डिजिटल प्रदूषण 

जागतिक डिजिटल उद्योगाचा पाणी, द्रव्ये (materials) आणि ऊर्जेचा वापर इतका प्रचंड आहे की फ्रान्स किंवा इंग्लंड या सारख्या देशांच्या याचं घटकांच्या (वार्षिक) वापराच्या तुलनेत तो तिप्पट आहे. डिजिटल तंत्रज्ञान आज जगातील एकूण उपलब्ध विजे पैकी १० % वीज वापरतात (आणि हे जगजाहीर आहे की वीज निर्मितीसाठी वापरल्या जाणार्‍या ऊर्जेचा मुख्य स्त्रोत हा कोळसा आहे!). जगात एकूण उत्सर्जित होणाऱ्या कार्बन डायऑक्साइडच्या तुलनेत  डिजिटल उदयोगांमुळे उत्सर्जित होणारा कार्बन डायऑक्साइड (CO₂) हा जवळजवळ ४ % आहे, जो जागतिक नागरी विमान वाहतूक क्षेत्राच्या प्रदूषणाच्या दुप्पटीपेक्षा किंचित कमी आहे! [2].

इंटरनेटचे प्रवेशद्वार

पर्यावरणाच्या हानीची सुरवात ही आपल्यासाठी इंटरनेटचेची दारे उघडणाऱ्या अब्जावधी इंटरफेसेसपासून (टॅब्लेट, संगणक, स्मार्टफोन्स इत्यादी) सून सुरू होते  आणि हा विनाश आपण प्रत्येक क्षणागणिक तयार करत असलेल्या डेटासह पुढेच सुरू राहतो. ह्या डेटाच्या वहनासाठी (transport), साठवणुकीसाठी (storage) तसेच वरील प्रक्रियेसाठी (processing) अगडबंब पायाभूत सुविधा (infrastructure) वापरल्या जातात; त्यांच्यासाठी प्रचंड संसाधने (resources) आणि ऊर्जा लागते. त्यानंतरच ह्या डेटाचा वापर करून नवीन डिजिटल सामग्री (content) तयार करणे शक्य होते आणि त्यासाठी पुन्हा नव्याने लागतात अधिक इंटरफेसेस! ५G या नव्या मोबाईल तंत्रज्ञानाने तर ही परिस्थिती आणखीच बिकट होते.

“प्रति सेवा एककासाठी लागणारे द्रव्य” (Material Input Per Service unit - MIPS)

“सेवा एककासाठी लागणारे द्रव्य” (Material Input Per Service unit - MIPS) ही आपल्या उपभोगसवयींचा (खरेदी, उपभोगी सेवा-वापर, इत्यादी) एकूण भौतिक परिणाम (material impact) किती हे मोजण्यासाठीची  एक नवी पद्धत आहे. ‘मिप्स’ (MIPS) हा मापदंड उत्पादन किंवा उपभोगी सेवा निर्माण करण्यासाठी लागलेल्या संसाधनांचे (resources) प्रमाण मोजतो [3].

मिप्स एखादे कापड, संत्र्याच्या रसाची बाटली, चादर, मोबाईल, इत्यादी  अशा कुठल्याही वस्तूच्या निर्मिती, वापर आणि पुनर्वापरासाठी (recycling) आवश्यक असलेल्या सर्व संसाधनांचे मूल्यांकन करतो. यात बऱ्याच गोष्टींचा समावेश होतो. वनस्पतींसारख्या अक्षय (renewable) संसाधनांचा अथवा खनिजांसारख्या  क्षय (non-renewable) संसाधनांचा वापर, शेतकामामुळे होणारी जमिनीची उलथापालथ, पाणी आणि रासायनिक उत्पादनांचा वापर इत्यादींची मिप्स मोजणी करता येणे आता शक्य आहे.

आपण एखाद्या वस्तूच्या खरेदीचे किंवा एखाद्या सेवेच्या (service) उपभोगाचे देखील मिप्स मोजू शकतो. उदाहरणार्थ कारने १ किलोमीटरचा प्रवास करणे आणि एक तास टेलिव्हिजन बघणे यासाठी अनुक्रमे १ आणि २ किलोग्रॅम संसाधने (resources) खर्ची होतात. फोनवर एक मिनिट बोलण्याची "किंमत" ही २०० ग्रॅम संसाधने इतकी आहे. एका एसएमएसचे "वजन" हे ६३२ ग्रॅम आहे. एखाद्या तंत्रज्ञानाचा उपयोग होताच, लागलीच त्या वस्तू /सेवेचे मिप्सवाढते. डिजीटल तंत्रज्ञानाच्या बाबतीत हे सहजपणे लक्षात येते. कारण यात मोठ्या प्रमाणातधातूंचा वापर होतो; विशेषत: दुर्मिळ धातू जे जमिनीतून काढणे कठीण असते. उदारहरणार्थ २ किलोग्राम वजनाच्या संगणक (लॅपटॉप) निर्मितीसाठी, इतर अनेक गोष्टींबरोबरच, मुख्यत्वे २२ किलोग्राम रासायनिक उत्पादने, २४० किलोग्रॅम इंधन आणि १.५ टन स्वच्छ पाणी लागते [४]. टेलिव्हिजनचा मिप्स २०० ते १०००/१ श्रेणीत (range) पडतो; म्हणजे तयार उत्पादनाच्या प्रति ग्रॅम निर्मितीसाठी २०० ते १००० ग्रॅम संसाधने लागतात. एका स्मार्टफोनचा मिप्स हा १२००/१ इतका आहे  कारण १५० ग्रॅम च्या स्मार्टफोनसाठी १८३ किलोग्रॅम इतका कच्चा माल लागतो.  परंतु मिप्सचे सगळे विक्रम मोडले जातात ते एका इलेक्ट्रॉनिक चिपच्या निर्मितीने. २ ग्रॅम इंटिग्रेटेड सर्किटसाठी (integrated circuit), ३२ किलोग्रॅम संसाधने, म्हणजेच १६०००/१ असे प्रचंड गुणोत्तर!

अजस्त्र डेटा सेंटर आणि त्यांचा अतिरेक

पृथ्वीवरील सर्वात मोठे डेटा सेंटर हे चीनमधील लांगफांग (Langfang) शहरात आहे.  हे शहर बीजिंगच्या दक्षिणेस एक तासाच्या अंतरावर आहे. हे डेटा सेंटर सुमारे ६००००० चौरस मीटर क्षेत्रात पसरलेले आहे; म्हणजे जणू ११० फुटबॉल मैदानांएवढे! या डेटासेंटरमध्ये मशीन्स थंड करण्यासाठी आवश्यक असलेले पाणी आणि विजेचा वापर अधिकाधिक वाढत आहे. याचे कारण असे की या सेवा प्रदान करणाऱ्या कंपन्या "संपूर्ण ब्लॅकआउट” (complete blackout) म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या स्थितीला टाळण्यासाठी शक्य ते सर्व करतात. "संपूर्ण ब्लॅकआउट” हा उद्भवण्याची कारणे असू शकतात, विद्युत पुरवठ्यातील बिघाड, वातानुकूलित यंत्रणेतील पाण्याची गळती, कॉम्प्युटर बिघाड (bug) अशी अनेक करणे असू शकतात. ते टाळण्यासाठी दिवसेंदिवस वाढत्या स्पर्धात्मक परिस्थितीत या कंपन्या त्यांची यंत्रणा ९९.९९५ % चालावी अशीस्च धडपड करतात (म्हणजे दरवर्षी केवळ २६ मिनिटांचा व्यत्यय). परंतु यासाठी ते अतिरिक्ततेचा (redundancy) अवलंब  करतात. यात अनेक सर्व्हर्सची  निर्मिती केली जाते, जी सहसा वेगवेगळ्या खंडांवर स्थापित केलेली असतात. उदाहरणार्थ, २०१० मधील एका  चर्चासत्रात ‘गूगलच्या’ अभियंत्यांनी स्पष्टपणे कबूल केले की त्यांची ‘जीमेल्ची’ (Gmail) मेसेजिंग सेवा सहा वेळा प्रतिलिपीत (डुप्लिकेट) केली गेली होती! म्हणजे थोडक्यात की तुमच्या जीमेलच्या अकाउंटमधील माहिती जगातल्या सहा वेगवेगळ्या डेटा सेंटर वर ठेवण्यात आली आहे. त्यामुळे हा उद्योग जणू  भुताटकीसारख्या सर्व्हर्सने ("झोम्बी सर्व्हर" /zombie servers) ने पछाडला आहे आणि इतर उद्योगधंद्यांप्रमाणेच याचाही ऊर्जा वापर मोठा आहे. या डेटा सेन्टर्सचा आकार प्रचंड मोठा असतो आणि यातील बऱ्याचशा डेटा सर्व्हर्सचा उपयोग क्वचितच केला जातो. त्यामुळे यापैकी काही तर त्यांना उपलब्ध झालेल्या विजेच्या ९० % पर्यंत वीज वाया घालवू शकतात.

रोबोट्सद्वारे आणि रोबोट्ससाठी चालवले जाणारे इंटरनेट

इंटरनेटची रचना अशी आहे की इथे मानवीय हस्तक्षेपाला वावच नाही. ब्रिटीश युनिव्हर्सिटी ऑफ लँकेस्टरचे प्रोफेसर माईक हजास (Mike Hazas) पुष्टी करतात की “संगणक आणि वस्तू या मानवी हस्तक्षेपाशिवाय एकमेकांशी संवाद साधत असतात. त्यामुळे डेटाची निर्मिती ही यापुढे केवळ मानवी कृतीपुरती मर्यादित नाही” [५].

आज ४० % पेक्षा जास्त ऑनलाइन क्रियाकलाप हा बॉट्स (bots) किंवा पैसे देऊन लोकांकडून बोगस किंवा दिशाभूल करणारे संदेश धाडण्यासाठी होतो. ट्रोल्स (Trolls), बॉटनेटस (botnets) आणि स्पॅमबॉट्स (spambots) बोगस मेसेजेस पाठवतात, सोशल मीडियातील अफवा पसरवतात किंवा विशिष्ट व्हिडिओंची लोकप्रियता कृत्रिम रीतीने वाढवतात. आज आर्थिक क्षेत्रात जागतिक व्यवहारांमध्ये सॉफ्टवेअरद्वाररा स्वयंचलित सट्टेबाजीचा वाटा ७० % आहे आणि तो सिक्युरिटीजच्या (financial securities) व्यापाराच्या मूल्याच्या ४० % पर्यंत आहे. मानवांद्वारे वापरल्या जाणाऱ्या आणि मानवांसाठी असलेल्या (इंटरनेट) नेटवर्कपासून आपण आता मशिनद्वारे चालवल्या जाणार्‍या आणि मशीनसाठी असणाऱ्या इंटरनेटकडे वळतो आहोत.

नवी पिढी आणि डिजिटल जग

आज जगभरात नवीन पिढी “पृथ्वी वाचवण्यासाठी” जागरूक होत आहे. ही तरुण मंडळी हवामान बदलाविरुद्धच्या (climate change) निष्क्रियतेबद्दल सरकारांना न्यायालयात खेचताहेत आणि मोठ्या प्रमाणात झाडे लावण्याच्या मोहिमेत स्वत:ला गुंतवीत आहेत. ही पिढी प्लास्टिक, मांसाहार आणि विमान प्रवासाच्याही निश्चितच विरोधात आहे. मात्र असे असतांना हीच तरुण पिढी इतरांपेक्षा ई-कॉमर्स, आभासी वास्तव (virtual reality) आणि ऑनलाईन “गेमिंग” सगळ्यात जास्त वापरते!

आश्चर्यकारक वाटत असले तरी इतर कशापेक्षाही हे डिजिटल जगच पृथ्वीच्या भौतिक आणि जैविक संसाधनावरचा ताण प्रचंड प्रमाणाने वाढवते आहे.

[1] https://www.monde-diplomatique.fr/2021/10/PITRON/63595

[2] « Lean ICT : pour une sobriété numérique », op. cit.

[3] Michael Ritthoff, Holger Rohn et Christa Liedtke, « Calculating MIPS : Resource productivity of products and services » (PDF), Wuppertal Spezial 27e, Institut Wuppertal pour le climat, l’environnement et l’énergie, janvier 2002.

[4] Frédéric Bordage, Aurélie Pontal, Ornella Trudu, « Quelle démarche Green IT pour les grandes entreprises françaises ? » (PDF), étude WeGreen IT réalisée en collaboration avec WWF France, octobre 2018.

[5] Mike Hazas, intervention à la conférence « Drowning in data — digital pollution, green IT, and sustainable access », EuroDIG, Tallinn (Estonie), 7 juin 2017.